| Ирвас | |
|---|---|
| |
| Северноамерикански шумски карибу | |
| Научна класификаци?а | |
| Царство: | Animalia |
| Колено: | Chordata |
| Класа: | Mammalia |
| Ред: | Artiodactyla |
| Семе?ство: | Cervidae |
| Потсеме?ство: | Odocoileinae |
| Род: | Rangifer C.H. Smith, 1827 |
| Научен назив | |
| Rangifer tarandus (Карл Лине, 1758) | |
| |
| Карта на распространетост | |
Ирвас или северен елен (науч. Rangifer tarandus) — вид елен од Арктикот и Субарктикот, вклучува??и ги заемно резидентните и миграциските популации. Иако е глобално распространет и броен, некои од неговите субвидови се ретки, а еден (или два, зависно од таксономи?ата) е и ве?е изумрен.
Ирвасот на?често се разликува по сво?ата бо?а и големина. На двата пола им раснат рогови, иако ка? маж?аците се поголеми, а има и неколку популации во кои женките воопшто немаат рогови.
Лове?ето на диви ирваси како и одгледува?ето на полудомашни ирваси (за месо, крзно, рогови, млеко и транспорт) се многу знача?ни за неколку арктички и субарктички народи. Дури и далеку од неговиот полупречник, ирвасот е познат по митот за Дедо Мраз, во ко?, неговата санка е влечена од ирваси што летаат (комерци?ален секуларен елемент од христи?анскиот празник Божи?).
Распространетост
[уреди | уреди извор]
Ирвасот е распространет и броен вид во северниот Холарктик, заемно присутен во тундрата и та?гата (северна шума). На?првин, ирвасот бил на?ден во Скандинави?а, Источна Европа, Руси?а, Монголи?а, како и во Северна Кина, северно од 50-та лонгитуда. Во Северна Америка, бил на?ден во Канада, Ал?аска и во САД (од Вашингтон до Ме?н). Во 19-от век бил очигледно присутен во ?ужниот дел на А?дахо. Исто така, природно се по?авил и во Сахалин, Гренланд, а веро?атно во историските времи?а и во Ирска. При доцната Плеистоцена ера, биле прона?дени ирваси далеку на ?угот од Северна Америка дури во Невада и Тенеси, како и Шпани?а во Европа. Денеска, дивите ирваси имаат исчезнато од многу територии од тогашниот голем историски полупречник, особено во ?ужните делови, каде е исчезнат секаде. Големи популации на диви ирваси можат сè уште да се на?дат во Норвешка, Финска, Шведска, Сибир, Гренланд, Ал?аска и Канада.
Доместицирани ирваси можат на?често да се на?дат во северна Феносканди?а и Руси?а, како и стадо од околу 150-170 ирваси кои живеат во околи?ата на Кеирнгорм, Шкотска. Последните ирваси од дивата тундра, во Европа, се на?дени во одредени делови на ?ужна Норвешка.
Неколку ирваси од Норвешка беа донесени на ?ужно Атлантскиот остров ?ужна ?ор?и?а во почетокот на 20 век. Денес, посто?ат две различни стада кои сè уште опсто?уваат таму, засекогаш одделени од ледници. Нивната целокупна популаци?а таму, брои не пове?е од неколку ил?ади. Знамето и територи?алното воено одело содржат слика од ирвас. Околу 4000 ирваси до сега биле мигрирани во францускиот подантарктички архипелаг Кергелен. Источен Исланд има мало стадо од околу 2500-3000 животни.
Популаци?ата на Карибу и ирвасите се менувала историски, но многу од стадата се во пад надвор од нивниот полупречник. Ово? глобален пад е поврзан со климатските промени за северните стада на миграциони карибу и ирваси како и индустриското нарушува?е на живеалиштата на тие стада за посто?ани, не-миграциски стада.
Особености
[уреди | уреди извор]Големина
[уреди | уреди извор]
Женките на?често растат 162-205цм(64-81 инч) во должина и 79-120кг(170-260 фунти) во тежина. Маж?аците(или бикови) се стандардно поголеми(иако, степенот до ко? варира во различни суб-видови), мере??и 180-214цм(71-84 инч) во должина и на?често теже??и 92-210кг(200-460 фунти), иако, извонредно големи маж?аци тежеле и по 318кг(700 фунти). Висината на рамото често мери од 85 до 150цм(33 до 59 инча), а опашката е 14 до 20цм(5.5 до 7.9 инча) долга. Суб-видот R. t. platyrhynchus од островот Свалбард е многу мал во споредба со други подвидови(феномен познат како островен ?у?енизам), со женки кои имаат должина од приближно 150цм(59 инча), и тежат околу 53кг(120 фунти) во пролет и 70кг(150 фунти) во есен. Маж?аците се приближно 160цм(63 инча) долги и тежат околу 65кг(140 фунти) во пролет и 90кг(200 фунти) во есен. Ирвасите од Свалбард се исто така релативно кратки во нозете и можат да имаат висина на рамото максимум 80цм(31 инч).
Крзно
[уреди | уреди извор]Бо?ата на крзното знача?но варира, како поединечно така и во зависност од сезоната и подвидовите. Северните популации, кои се често релативно мали, се по бели, белите ?ужни популации, кои се често и релативно големи, се потемни. Ова може да биде добро видено во Северна Америка, каде, на?северните подвидови, Реary Caribou, е на? белиот и на? малиот подвид на континентот, додека на??ужните подвидови, Woodland Caribou, е на?темниот и на?големиот. Грбот има два сло?а на крзно, густо волнено подкрзно и долго-влакнесто надкрзно кое содржи шупливи, со воздух исполнети влакна.[1]
Рогови
[уреди | уреди извор]
Во пове?ето популации, на двата пола им растат рогови, коишто(во Скандинавските вари?ации) на старите маж?аци им па?аат во декември, а на младите во раната пролет, а на женките во лето. Роговите на?често имаат две одделни групи на боцки, долна и горна. Домашните ирваси се со пократки нозе и потешки од нивните диви видови. Има извонредно подвидова вари?аци?а во големината на роговите(пр. доста мали и кружни во на?северните подвидови), но, во некои подвидови, бик-ирваските рогови се втори по големина од било ко? вид на елен, после мусот, и можат да достигнат до 100цм(39 инча) во ширина и 135цм(53 инча) во зракова должина. Тие имаат на?големи рогови во контекст на големината на телото ме?у елените.
Нос и копита
[уреди | уреди извор]Ирвасите имаат специ?ализирани носеви кои имаат назални турбинантни коски кои драматично ?а зголемуваат внатрешнината на ноздрите. Влезниот ладен воздух е загреван од животинската телесна топлина пред да навлезе во дробовите, а водата се кондензира од истрошениот воздух и се задржува пред да се испушти здивот на еленот, ова служи за развлажнува?е на сувиот воздух и евентуално да се апсорбира во крвта преку мукозните мембрани.
Копитата на ирвасите се адаптираат према сезоната: во лето, кога тундрата е мека и влажна, стапалата стануваат како сун?ери и даваат дополнителна тракци?а. Во зимата, стапалата се намалуваат и стеснуваат, открива??и ?а рамката од копитата, ко?а го сече мразот и заледениот снег, штите??и го ирвасот од лизга?е. Оваа трансформаци?а им дозволува да копаат длабоко(активност позната како “кратерува?е”) во снегот до нивната на?омилена храна, лишаи, познати како ирвасов мов. Колената на многу видови ирваси се адаптирани да продуцираат тропачки звук додека одат.[2]
Исхрана и однесува?е
[уреди | уреди извор]Исхрана
[уреди | уреди извор]
Ирвасите се преживари, што значи дека имаат стомак со четири комори. Воглавно, тие се хранат со лишаи во зима, особено ирвасовиот мов. Покра? тоа, тие ?адат ги ?адат и лис?ата на врбите и брезите како и остриците и тревите. Посто?ат докази дека во одредени прилики, тие исто така се хранат со леминзи, арктички лососи и птич?и ?а?ца. Стадата ирваси во Чукчис се познати по зголеменото ?аде?е на печурки во доцните лета.
Размножува?е
[уреди | уреди извор]Паре?ето се случува од доцен септември до ран ноември. Маж?аците ме?усебно се борат за пристап кон женките. Два маж?ака ?е ги спо?ат своите рогови и се обидуваат да се одбутнат. На?доминантните маж?аци можат да соберат дури до 15-20 женки за паре?е. Маж?акот ?е прекине со исхраната и ?е изгуби многу од телесните резерви. Младите на?често се ра?аат следниот Ма? или ?уни. После 45дена, младите се способни да се хранат самосто?но, но продолжуваат со цица?ето до следната есен и стануваат независни од своите ма?ки.
Миграци?а
[уреди | уреди извор]Некои популации од Северно Американскиот карибу мигрираат на?далеку од било ко? друг зем?ен цицач, патува??и до 5000км(3100мил?и)годишно, покрива??и 1000000км2(390000квадратни мил?и).
Други популации (пр. во Европа) имаат пократка миграци?а, а други, на пример подвидови R. t. pearsoni i R. t. platyrhynchus (двата изолирани на острови), се “станари” кои прават само локални движе?а.
Патува??и нормално околу 19-55км(12-34мил?и) дневно додека мигрираат, карибуто може да трча со брзини од 60-80км/ч(37-50 мил?и). За време пролетната миграци?а, помали стада се соединуваат заедно за да формираат поголеми стада од по 50.000 до 500.000 животни, но за време на есенските миграции, групите стануваат помали и ирвасите почнуваат да се парат. За време на зимата, ирвасите патуваат во шумски предели да се исхрануваат од под снегот. До пролетта, стадата ги напуштаат зимските домови за да идат во пределите на младенчи?ата. Ирвас може да плива лесно и брзо, во просек околу 6.5км/ч(4.0 мил?и) но ако е потребно дури и до 10км/ч(6.2мил?и), па така и миграциските стада не се мислат при потребата да препливаат големо езеро или широка река.
Грабливци
[уреди | уреди извор]Посто?ат голем бро? грабливци кои на?често ловат ирваси. Златните орли[3] ги напа?аат младенчи?ата и се на?чести ловци во пределите за паре?е. Ласиците-мечки ги напа?аат новороденчи?ата или кравите што се пора?аат, како и (по ретко) слабите возрасни ирваси. Кафените мечки и (во ретки случаи кога ?е се сретнат ме?усебно) Белите мечки ловат ирваси од било ко?а возраст, но(како и ка? ласиците) на?често е да нападнат или младенче или болен елен. Сивиот волк е на?ефикасниот природен грабливец на возрасните ирваси, особено за време зимите. Како лешеви, карибуто користат како исхрана на лисици, гаврани и соколи. Крво-пи?ачките инсекти како црните муви и комарците, се чума за ирвасите за време летото и можат да предизвикаат доволно стрес за прекин на обичаите во хране?ето и паре?ето ка? ирвасите.[4] Во еден случа?, целото тело на ирвас беше прона?дено во гренландска а?кула(се чини случа? на насилно брка?е), вид на?ден во далечниот северен Атлантик. Популациските броеви на некои од овие грабливци е предизвикан од миграциите на ирвасите. За време на Леденото Доба, тие пресретнале Антички Волци, Пештерски Лавови, Американски Лавови, Огромни кратко-лице Мечки, Пештерски Хиени, Антички Рисови, ?агуари, Гепарди, а можеби и Антички Зем?ени Мрзливци.
Подвидови
[уреди | уреди извор]
Уште од 1961, ирвасите беа поделени во две поголеми категории, тундра-ирвасот со шест подвидови и шумскиот ирвас со три подвидови. Во тундрата, подвидовите се мали, високоарктички островски форми. Овие островски подвидови не се толку блиски, затоа што се чини дека Свалбардскиот Ирвас еволуирал од голем Европски Ирвас, од друга страна, Крушкестиот Карибу и изумрениот Арктичен Ирвас се поблиски и се чини дека еволуирале во висок-Арктик Северна Америка.
Следнава листа е парци?ална, со неколку изоставени подвидови, воглавно четри, кои се забранети во Руси?а и соседните региони: R. tarandus buskensis, R. tarandus pearsoni (Irvas od Nova Zemja), R. tarandus phylarchus (Irvas od Kam~atka I Okhotsk) i R. tarandus sibiricus (Irvas od Sibirskata Tundra)
Тундра-Ирваси
[уреди | уреди извор]- Арктички ирвас (R. tarandus eogroenlandicus), изумрен подвид, на?ден до 1900 гододина во источен Гренланд.
- Крушкест Ирвас (R. tarandus pearyi), на?ден во северните острови на Нунавут и на Северозападните Територии на Канада.
- Свалбардски Ирвас (R. tarandus platyrhynchus), на?ден на Шпицбергшските острови/Сварбалд на Норвешка, и е на?малиот подвид на ирвас
- Планински/Див Ирвас (R. tarandus tarandus), на?ден во Арктичката тундра на Евроази?а, вклучува??и го и Феноскандинавскиот полуостров на Северна Европа.
- Поркипански Карибу или Грантски Карибу (R. tarandus granti), кои се на?дени во Ал?аска, ?укон, и Северозападните Територии на Канада. Многу сличен со Арктичкиот Ирвас, но се чини пове?е гледан како мал синоним од то? подвид.
- Пустинско-зем?ен Карибу(R. tarandus groenlandicus), на?ден во Нунавут и по Северозападните Територии на Канада како и западен Гренланд.
Шумски Ирваси
[уреди | уреди извор]- Фински Шумски Ирвас(R. tarandus fennicus), на?ден во дивината, во само две подрач?а на Феноскандискиот полуостров на Северна Европа, во Финска/Руска Карели?а, и мала популаци?а во централна ?ужна Финска. Карелиската популаци?а се протега далеку во Руси?а, но сè уште е актуелно праша?ето дали ирвасите што се повише на истокот се всушност од ово? вид.
- Миграциски Шумски Карибу(R. tarandus caribou), или Шумски Карибу, еднаш прона?дени во Северно Американската та?га од Ал?аска до ?уФаундленд и Лабрадор сè до ?у Ингланд, А?дахо и Вашингтон на ?уг. Шумските Карибу имаат исчезнато од поголемиот дел на нивниот оригинален ?ужен полупречник и се сметаат за загрозени ка? што се нао?аат сега, со исклучок на Миграцискиот Шумски Карибу од северен Квебек и Лабрадор, Канада. Името на Карибо областа во централна Британска Колумби?а ги поврзува со нивниот голем бро? таму, но и таму тие имаат скоро целосно исчезнато. Стадо е заштитено во Карибу Планините во Алберта. Во ово? подвид спа?а и R. tarandus caboti(Лабрадорски Карибу), R. tarandus osborni (Осборнови Карибу од Британска Колумби?а) и R. tarandus terraenovae (?уФаундлендскиот Карибу).
Засновано на стати?а во 1961, овие карибу беа сметани за неточни и вклучени во R. tarandus caribou, но некои скорешни власти одлучи?а да ги прифатат, дури, предлага??и дека тие се доста различни. Според анализата на МТДНА во 2005, беа прона?дени различности ме?у карибуата од ?уФаундленд, Лабрадор, ?ужно-западна Канада и ?ужно-источна Канада, но останаа сите како примарниот подвид.
- Островите на Кралицата Шарлота-Карибу(R. tarandus dawsoni), беше верувано дека од Островите на Кралицата Шарлота претставуваат различен подвид. Стана истребен на почетокот од 20 век. Но и покра? тоа, скорешните анализи на ДНК од митохондриската ДНК на остатоците од овие ирваси, сугерира дека животните од Островите на Кралицата Шарлота не биле генетски различни од Канадските копнени подвидови на ирваси.
Наводи
[уреди | уреди извор]- ↑ Reid, F. (2006). Mammals of North America. Peterson Field Guides. ISBN 978-0-395-93596-5
- ↑ Banfield AWF: The caribou. In The Unbelievable Land. Edited by: Smith IN. Ottawa: Queen's Press; 1966:25–28, cited in Knee-clicks and visual traits indicate fighting ability in eland antelopes: multiple messages and back-up signals, Jakob Bro-J?rgensen and Torben Dabelsteen, BMC Biology 2008, 6:47doi:10.1186/1741-7007-6-47
- ↑ Eagles filmed hunting reindeer
- ↑ ?Caribou Foes: Natural Predators in the Wilderness“. Архивирано од изворникот на 2025-08-08. Посетено на 2025-08-08.
Надворешни врски
[уреди | уреди извор]- BBC: Ирвас
- Reindeers.info Архивирано на 2 октомври 2018 г. - Статии и информации за ирваси
- Mammal Fact Sheets: Caribou Архивирано на 20 август 2006 г.
 |
?Ирвас“ на Ризницата ? |
 |
?Rangifer tarandus“ на Викивидовите ? |
|